• Ustrój
• Synod
• Nurty
• Początki
• Rozwój i kontrreformacja
• Kościół po II wojnie światowej
• Wkład w polską kulturę
• Siedziba
• Ekumenia

Kościól Ewangelicko-Reformowany w Polsce należy do rodziny Kościołów wywodzących się z Reformacji szwajcarskiej XVI w. /Zwingliego i Kalwina/. Obowiązuje w nim glówna zasada, że jedynym źródłem wiary i normą życia jest Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, które zawiera wszystko, co jest potrzebne człowiekowi do zbawienia. Jej konsekwencją są szczególne cechy Kościoła reformowanego, różniące go od innych Kościołów chrześcijańskich. Koścíól Ewangelicko-Reformowany w Polsce charakteryzuje się ustrojem synodalno-prezbiterialnym. Oznacza to, że wszystkie sprawy ogólnokościelne leżą w gestii Synodu - zgromadzenia wybieralnych świeckich i duchownych przedstawicieli wszystkich żborów i diaspory, zbierającego się raz do roku.

Synod stanowi naczelny organ ustawodawczy i rozstrzygający w Kościele, natomiast organem wykonawczym i administracyjnym jest 5-osobowy Konsystorz /rada prezbiterów, czyli starszych/, wybierany przez Synod na trzyletnią kadencję. Na szcżeblu podstawowvm - zborowym - odpowiednio funkcje te sprawują: Ogólne Zgromadżenie Czlonków Zboru i Kolegium Kościelne. Taki ustrój umożliwia údział ogólu wyznawców we wszystkich organach Kościoia; które powolywane są drogą wyborów, oraz pozwala na szeroką aufonomię poszczególnych zborów. W polskim Kościele reformowanym pewne stanowiska zastrzeżone są dla osób świeckich. Dotyczy to: prezesa Synodu, prezesa Konsystorza, prezesa Kolegium Kościelnego oraz przewodniczącego Ogólnego Zgromadzeniá Członków zboru. Duchowni mają takie same prawa i obowiązki jak świeccy. Nie stanowią odrębnego stanu, są tylko specjalnie powołani i upoważnieni do głoszenia Ewangelii, usługiwania sakramentami oraz do duszpasterstwa. Są oni sobie równi, a jeden z nich, wybierany przez Synod na 10-letnią kadencję, pelni funkcję biskupa /dawniej superintendenta/. Ustrój taki uwypukla współodpowiedzialność wszystkich wyznawców za Kościół, za jego świadectwo i służbę.

Charakter Kościola Ewangelicko-Reformowanego w Polsce kształtowały trzy nurty: rodzimy - polski, emigrantów z krajów Europy zachodniej /Szwajcarzy, Francuzi. Szkoci, Niemcy i Holendrzy bardzo szybko asymilujący sie w warunkach polskich/ i czeskobraterski. Ten ostatni wart jest oddzielnej wzmianki, gdyż do dzisiaj wpływa na oblicze Kościoła. Potomkowie braci czeskich z trzeciej fali emigracyjnej w XVlll w., uchodzący z ojczyzny przed prześladowaniami religijnymi, zasilili szeregi Kościoła w Polsce i założyli szereg zborów. Niektóre z nich /np. Zelów, Kuców/ egzystuję do dzisiaj. Bracia czescy, którzy zachowali swój język i zwyczaje, wnieśli do polskiego ewangelicyzmu charakterystyczną dla nich karność kościelną, pracowitość, rozwinięte formy wzajemnej pomocy. Te cechy w dużej mierze zaważyły na życiu wewnętrznym Kościoła.

Poczatki Kościola reformowanego na ziemiach polskich sięgają lat czterdziestych XVI wieku; kiedy zaczęły tu przenikać nauki reformatorów szwajcrskich: Ulryka Zwingliego i Jana Kalwina. Pierwsze nabożeństwo reformowane odprawiono w Pińczowie w roku 1550. W tym czasie zaczęły powstawać w Małopolsce, Wielkopolsce i na Litwie, głównie w dobrach magnackich i szlacheckich, zbory reformowane. Powrót do Polski wsławionego pracę reformatorską na Zachodzie Jana Laskiego / 1499-1560/ i jego ofiarny trud wzmocniony wewnętrznie młody Kościół. Reformatorowi nie udało się wprawdzie pozyskać dla Reformacji chwiejnego króla Zygmunta Augusta ani doprowadzić do utworzenia jednego narodowego Kościola ewangelickiego, ukształtował on natomiast w Jednocie reformowanej zręby ustroju synodalno-prezbiterialnego /Jednota jest tradycyjnym określeniem Kościoła reformowanego, działającego na terenie Rzeczypospolitej. np. Jednota Małopolska. Jednota Litewska itd./. Kontynuujac myśl Jana Laskiego, ewangelicy reformowani dążyli do połączenia trzech głównych wyznań reformacyjnych /kalwinizmu, luteranizmu i braci czeskich/, proponując Konfesję Sandomierską jako płaszczyznę porozumienia. Przyniosło to częściowy efëkt w akcie Ugody Sandomierskiej /1570/ zobowiazującej te trzy Kościoły do współpracy, wzajemnego poszanowania i obrony swoich praw. Kolejnym ważnym etapem nurtów połączeniowych była Konfederacja Warczawska / 1573/, zawiązana w celu zabezpieczenia pokoju wyznaniowego i tolerancji religijnej w Polsce.

Rozwijająca się w Połsce kontrreformacja, a także tarcia wewnętrzne w łonie protestantyzmu /w Kościele reformowanym - nurt antytrynitarny/ spowodowały już po niewielu latach gwałtowne kurczenie się zasięgu i siły oddziaływania Kościołów Reformacji. Ewangelicyzm przestaje być liczącym się czynnikiem życia narodowego, jak miało to miejsce w drugiej połowie XVI wieku. Wiek XVII i początek XVIII to czasy triumfującej kontrreformacji. Wprawdzie w 1634 r. doszło na synodzie we Włodawie do połączenia Jednoty Braci Czeskich z reformowanymi z Małopolski oraz Litwy, ale akt ten nie zahamował już procesu kurczenia się Kościoła.

Dopiero przywrócenie praw dysydentom / 1768/ otworzyło nowy etap w życiu Kościoła reformowanego, wywołało ponowne ożywienie i rozwój jego pracy. Powstały nowe zbory, rozwinęło się szkolnictwo i praca charytatywna, przybyły nowe budowle. Mimo niewoli narodowej / 1795 -1918/ i stosunkowo niewielkiej liczby wyznawców Kościół rozwijał swoją dzialalność. W tym czasie dawna Jednota Litewska stała się odrębna organizacyjnie jednostką kościelną, różniacą się od Kościoła reformowanego w centralnej Polsce nie doktryną, lecz sposobem zarządzania /ustrój synodalny/. Ten stan trwał także po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku.

Druga wojna światowa znacznie zniszczyła Kościół reformowany w Polsce. Rozbite zbory, strata doświadczonych duchownych i wielu świeckich dzialaczy kościelnych, emigracja - wszystko to spowodowało, że stawiano pytanie o sens i możliwość odbudowy życia kościelnego. Garstka oddanych wyznawców, z sędziwym superintendentem ks. Stefanem Skierskim, stanęła jednak do dzieła odbudowy. Pierwszy powojenny synod mógl się odbyć dopiero w roku 1947. I tak, z roku na rok, stopniowo zabliźnialy się rany, duchowe i materialne, a Pan czuwał i strzegł swego Kościoła. Dzięki ofiarnośći wiernych w kraju i za granicą udalo się doprowadzić do normalnego funkcjonowania zborów. Wielka też w tym zasługa wieloletniego / 1953 -1978/ biskupa Kościola. ks. Jana Niewieczerzała /1981 /. Trudno w tym miejscu wyliczyć wszystkie wysiłki i prace, dzięki którym Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce może dzisiaj normalnie działać, składać świadectwo i służyć współwyznawcom, skupionym w poszczególnych zborach i żyjącym w diasporze. Mimo niewielkiej liczby wiernych /kilka tysięcy członków w 9 parafiach i 8 placówkach dojazdowych/ Kościól nasz stara się żyć i działać tak, by pomnażać potencjał dobra w narodzie, dążąc do umocnienia więzi i krzewienia milości pośród wszystkich wyznawców Jezusa Chrystusa., naszego Pana.

Poważny wkład wnieśli ewangelicy reformowani w kulturę polską, zwłaszcza w wieku XVI. Szczególne zasługi położyli zaś w rozwoju rodzimego piśmiennictwa i kształtowaniu literackiego języka narodowego. Spośród wielu bardziej i mniej znanych zasłużonych w tej dziedzinie wymienić należy Mikołaja Reja, Grzegorza z Żarnowca, Pawła Gilowskiego, Krzysztofa Kraińskiego, braci Węgierskich. Éwangelikiem Reformowanym byl też Salomon Rysiński, autor pierwszego zbioru przysłów polskich / 1618/. W środowisku reformowanym powstał pierwszy pełny przeklad Pisma świętego z języków oryginalnych na język polski, zwany Biblią Radziwiłlowską albo Brzeską, wydrukowany nakładem Mikołaja Radziwilla w Brześciu /1563/. Dziełem reformowanego duchownego, ks. Daniela Mikołajewskiego, był inny przeklad, zwany Biblią Gdańską / 1632/, służący pokoleńiom polskich ewangelików do dzisiaj. Reformowanymi byli także znakomici kompozytorzy XVI w.: Jakub Lubelczyk i Cyprian Bazylik oraz największy polski kompozytor przed Szopenem Wacław z Szamotuł wspomnieć i o tym, że czołowi działacze polityczni, za panowania ostatniego Jagiellona i pierwszych królów elekcyjnych / 1548 - 1648/, którzy rozwijali polski parlamentaryzm i strzegli ustroju demokratycznego państwa przed zakusami niektórych królów możnowładców z obozu kontrreformacyjnego, należeli do Kościola reformowanego.

Wielkie znaczenie dla rozwoju oświaty narodowej miało szkolnictwo. Kościola utrzymywane na wysokim poziomie, z dużym naciskiem kładzionym na naukę języka ojczystego. Najważniejsza i najstarsza z wielú szkól istniala w Pińczowie; byla ona pierwszą średnią szkolą humanistyczną w Polsce. Szkoly te wychowywały nie tylko świadomych ewangelików, ale i światłych obywateli. Ostatnia z nich gimnazjum reformowane w Słucku - została zamknięta przez władze rosyjskie w 1864 r. za udział uczniów w powstaniu styczniowym. I dzisiaj, pamiętając o pięknej spuściźnie dziejów, Kościół reformowany stara się wychowywać swych członków w wierności dla Slowa Bożego i w umiłowaniu ojczystego kraju, ksztaltować ich postawę chrześcijańską i narodową.

Siedzibą naczelnego organu Kościoła - Konsystorza - jest Warszawa. Zwierzchnictwo duchowe spoczywa obecnie w rękach ks. Zdzisława Trandy, wybranego w 1978 r. przez Synod na stanowisko biskupa. Duchowni, od których wymagane są wyższe studia teologiczne, kształcą się w ekumenicznej uczelni - Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. Kościół wydaje od 1926 roku pismo religijno-społeczne, miesięcznik "Jednota", którym stara się służyć nie tylko współwyznawcom, ale wszystkim ludziom interesującym się sprawami ewangelicyzmu i ekumenii.

Założenia eklezjologiczne spowodowały, że tak w świecie, jak i w naszym kraju Kościół reformowany przyjmuje otwarta. postawę wobec innych wyznań i od samego początku jest motorem dążeń ekumenicznych. Tak było już w czasach Reformacji /Ugoda Sandomierska/, a także w wiekach późniejszych /próby unii kościelnej z luteranami w XVIII i XIX w./, tak było wreszcie w okresie międzywojennym i w czasie II wojny światowej, kiedy tworzyły się zręby Rady Ekumenicznej. Od początku istnienia Polskiej Rady Ekumenicznej / 1946/ Kościół nasz jest jej członkiem, a ks. bp Jan Niewieczerzał przez piętnaście lat /1960 - 1975/ pełnił funkcję prezesa. Choć niewielki liczbowo, Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce stara się przez swoję służbę dawać zawsze świadectwo sprawiedliwości, prawdzie i miłości.